Donald Winnicott en het Misbegrepen ‘False Self’

Donald Woods Winnicott (1896-1971) was een Britse kinderarts en psychoanalyticus die een blijvende erfenis heeft nagelaten in de psychologie en de psychiatrie. Als een van de meest invloedrijke figuren in de objectrelatietheorie, richtte Winnicott zich vooral op de vroege relatie tussen moeder en kind en hoe deze de ontwikkeling van het zelf vormgeeft. Hij is beroemd geworden door concepten als de ‘good-enough mother’ (de ‘goed-genoeg moeder’) en de overgangsobjecten (denk aan een knuffel of deken).

Zijn meest besproken – en vaakst verkeerd begrepen – bijdrage is echter het concept van het False Self (het Valse Zelf).

Wat is het False Self (en wat niet)?

Het concept van het False Self wordt in de populaire psychologie vaak in één adem genoemd met ernstige psychopathologie, zoals narcisme of borderline. Hierdoor ontstaat het verkeerde beeld dat het Valse Zelf per definitie een pathologische, kwaadaardige of volledig gefabriceerde persoonlijkheid is.

Dit is een misvatting.

Winnicott beschreef het False Self niet als een stoornis, maar als een verdedigingsmechanisme dat ontstaat in de vroegste kindertijd. Het is een organisatie van de persoonlijkheid die is opgebouwd om de buitenwereld te behagen en te beschermen tegen een onveilige of te veeleisende omgeving.

De Oorsprong: De Relatie met de Moeder

Volgens Winnicott ontstaat het Valse Zelf als een reactie op het falen van de omgeving (meestal de moederfiguur) om adequate zorg te bieden:

1. Het True Self (Ware Zelf): Dit is het spontane, authentieke en vitale deel van een persoon. Het wordt gevoed door de innerlijke behoeften en gebaren van de baby (honger, vermoeidheid, spontane uiting van plezier). Een ‘goed-genoeg moeder’ reageert op deze spontane gebaren en spiegelt ze terug, waardoor het kind de ervaring krijgt dat het mag zijn wie het is.
2. Het Falen van de Omgeving: Als de moederfiguur niet reageert op de behoeften van het kind, maar in plaats daarvan de baby dwingt zich te conformeren aan háár behoeften (bijvoorbeeld, de baby voeden als zij denkt dat het nodig is, in plaats van wanneer de baby honger heeft), begint het kind zijn True Self terug te trekken.
3. De Geboorte van het False Self: Het kind ontwikkelt een ‘masker’ of een ‘custodian’ (bewaker) – het Valse Zelf – om aan de verwachtingen van de ouder te voldoen. Het kind leert te doen alsof zijn spontane behoeften niet bestaan om zo de relatie met de ouder (die cruciaal is voor overleving) te behouden.

Het False Self is dus een overlevingsstrategie, geen intrinsieke slechtheid.

De Ware Betekenis: Het Speelveld van Authenticiteit

Het cruciale punt van Winnicotts theorie is dat het False Self op een continuüm bestaat. We hebben het allemaal in bepaalde mate:

• Het Gezonde False Self (Sociaal Masker): In lichte vorm is het False Self functioneel en noodzakelijk. Het is het sociale masker dat we opzetten in professionele settings, in de omgang met vreemden, of wanneer we sociale normen volgen om goed te functioneren in de maatschappij. Denk aan beleefdheid tonen aan een onaardige collega – je ware zelf wil misschien roepen, maar je False Self houdt je aan de regels. Dit is een adaptieve en gezonde vorm.
• Het Pathologische False Self: Pas wanneer het False Self de volledige persoonlijkheid overneemt, wordt het pathologisch en problematisch. In dit geval is de persoon niet meer in staat tot spontaniteit, creativiteit of echte intimiteit. De persoon is voortdurend bezig met reageren op de eisen van anderen en voelt zich van binnen leeg of vervreemd van zichzelf.

Het Verschil met Narcisme

Hoewel mensen met een narcistische persoonlijkheidsstoornis vaak een sterk False Self hebben (hun opgeblazen, grootse façade is een verdediging tegen diepe schaamte en onzekerheid), gaat het concept breder.

Het False Self (Winnicott) gaat over:

• Verdediging: Het beschermen van het kwetsbare True Self.
• Conformiteit: Het dwangmatig aanpassen aan externe verwachtingen.
• Vervreemding: Het innerlijke gevoel van los staan van de eigen vitaliteit en behoeften.

Kortom: Het Valse Zelf is de manager van de verwachtingen van anderen en niet per se de grootse, uitbuitende figuur die we met narcisme associëren. Je kunt een sterk False Self hebben zonder narcistisch te zijn; je bent dan een ‘pleaser’ of iemand die constant burn-out raakt door overmatige aanpassing.

De Belangrijkste Taak: Jezelf Terugvinden

Winnicotts werk dient als een krachtige herinnering aan het belang van authenticiteit. De centrale taak in de psychotherapie – en in het leven – is om het True Self (de vitaliteit, de spontane gebaren, de échte emoties) te herontdekken.

Dit proces vereist moed. Het betekent:

1. De Maskers Herkennen: Erkennen wanneer je handelt vanuit het False Self (uit angst voor afwijzing, uit plichtsbesef, of omwille van perfectie) in plaats van vanuit je ware verlangens.
2. Ruimte Maken voor Spontaniteit: Jezelf toestaan om te ‘spelen’ en creatief te zijn, zonder onmiddellijk nut of resultaat.
3. Voldoende Alleen Kunnen Zijn: Leren om ‘alleen te zijn in de aanwezigheid van de ander’ (being alone in the presence of the other), wat betekent dat je je ware zelf kunt zijn zonder bang te zijn om de relatie te verliezen.

Het is pas wanneer we onze True Self weer vinden dat we in staat zijn tot echte relaties en een leven dat als zinvol en vitaal wordt ervaren. De therapie richt zich op het afleggen van het Valse Zelf, zodat het Ware Zelf, hoewel kwetsbaar, eindelijk tot bloei kan komen.